Obowiązek należytej staranności członków zarządu

Czym jest należyta staranność członków zarządu spółki z o.o. i czy mamy do czynienia z nowym obowiązkiem członków zarządu? W dzisiejszym wpisie opowiem o nowelizacji Kodeksu spółek handlowych, która wprowadzając szereg nowych rozwiązań prawnych nakłada też na członków zarządu obowiązek należytej staranności. Nowelizacja KSH wprowadziła do kodyfikacji prawa handlowego art. 209[1] Kodeksu spółek handlowych, wedle którego członek zarządu powinien przy wykonywaniu swoich obowiązków dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności oraz dochować lojalności wobec spółki. Na ile jest to novum? Czym jest business judgement rule? O tym wszystkim w dzisiejszym wpisie.

Czy należyta staranność członków zarządu to nowy obowiązek KSH?

Chociaż w internecie możesz przeczytać, że obowiązek należytej staranności członków zarządu wchodzi w życie z dniem 13 października 2022 roku to zasadnym wydaje się pytanie, czy rzeczywiście mamy do czynienia z nowym obowiązkiem po stronie osób zarządzających spółką? Nie jest to nowy obowiązek.

Chociaż faktem jest, że przepis art. 209[1] ksh pojawi się w Kodeksie dopiero 13 października 2022 roku to obowiązek zachowania należytej staranności przez członków zarządu nie jest niczym nowym, a nowy przepis stanowi tylko usankcjonowanie tego co prawnicy wiedzieli już od dawna: członek zarządu ma obowiązek działać z należytą starannością. Wniosek taki wynikał dotychczas z faktu, że funkcja członka zarządu spółki z o.o. jest funkcją profesjonalną, zaś z art. 293 Kodeksu spółek handlowych wprost wynikało, że członek zarządu powinien przy wykonywaniu swoich obowiązków dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności.

Na gruncie nowelizacji Kodeksu spółek handlowych doszło do przesunięcia pewnych akcentów, jednak należyta staranność w działaniu to cecha, jaką od dawna winni byli się odznaczać członkowie zarządu spółki z o.o.

Jakie znaczenie ma należyta staranność członka zarządu?

Obowiązek zachowania należytej staranności przez członków zarządu ma znaczenie zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne.

Ten pierwszy aspekt dotyczy oceny zachowania członków zarządu spółki z o.o. wobec innych uczestników obrotu gospodarczego i dotyczy takich aspektów jak realizowanie przez nich zobowiązań wynikających z prawa upadłościowego lub restrukturyzacyjnego. Ma on znaczenie dla oceny, czy członkowi zarządu można przypisać odpowiedzialność solidarną za zobowiązania spółki. Podstawowym obowiązkiem starannego działania członka zarządu w kontekście sytuacji zewnętrznej jest odpowiednio wczesne złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o. w sytuacji jej niewypłacalności. Omawiana przez nas nowelizacja KSH nie dotyczy jednak tego aspektu, a jedynie aspektu wewnętrznego. Jeżeli interesuje Cię ten aspekt to zapraszam do wpisu na temat tego jak członek zarządu może bronić się przed odpowiedzialnością za długi spółki.

Ów aspekt wewnętrzny dotyczy ponoszenia przez członka zarządu odpowiedzialności wobec samej spółki za jego zawinione działania i zaniechania. Zgodnie z art. 293 § 1 ksh członek zarządu, odpowiada wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy spółki, chyba że nie ponosi winy. Dla oceny zaś czy nie ponosi winy musimy brać pod uwagę to czy dochował należytej staranności rozumianej jako staranność profesjonalisty, a więc osoby która zawodowo zajmuje się daną działalnością.

Czym jest należyta staranność członków zarządu spółki z o.o.?

Istotą, sensem i podstawową treścią stosunku członkostwa w zarządzie jest nałożenie na członka zarządu nakazu postępowania w sposób odpowiednio staranny, co pozwala zaspokoić interes spółki. Aby ocenić, czy dane zachowanie jest staranne należy odkodować czym jest wzorzec „przeciętnie starannego członka zarządu”, który bywa nazywany przez prawników wzorcem „starannego piastuna”, co uwydatnia rolę członka zarządu, jako osoby opiekującej się interesami spółki. Problem w tym, że prawnicy nie są do końca zgodni jaki to wzorzec.

Na jakich działaniach polega należyta staranność?

Trudno mówić o jednym i powszechnym wzorcu staranności członka zarządu. Do czynników decydujących o tym na jakich działaniach polega należyta staranność członka zarządu zaliczymy różnorodne warunki, w których dany członek zarządu wykonuje swoją funkcję. Przykładowo inny będzie wzorzec należytej staranności członka zarządu małej rodzinnej spółki z o.o., a inny dla zarządcy dużej, wieloodziałowej korporacji. Niestety w przepisach ani w orzecznictwie sądowym nie wykształcono zasad prawidłowego gospodarowania mieniem spółek z o.o., a przepisy zarówno te nowe, jak art. 209[1] ksh, jak i artykuł 293 § 2 ksh zobowiązują członków organów do zachowania podwyższonej, profesjonalnej staranności. Formuła ta stanowi jednak wyłącznie klauzulę generalną, pojemny znaczeniowo przepis, który wymaga wypełnienia go treścią w każdym konkretnym przypadku.

Dlatego też odpowiedź na pytanie na jakich działaniach polega należyta staranność jest zwykle udzielana intuicyjnie na bazie konkretnego przypadku. Próbując jednak uogólnić i wypracować wzorcowy katalog działań starannego członka zarządu należy wskazać, że:

• staranność członka powinna uwzględniać przewidywanie skutków założonych działań, podejmowanie wszelkich dostępnych środków faktycznych lub prawnych w celu wywiązania się ze zobowiązania, a także wykazywanie zapobiegliwości, sumienności, ostrożności i dbałości dla osiągnięcia rezultatu zgodnego z interesami spółki;
• od członków zarządu wymagać należy znajomości przepisów prawa, konsekwencji ich naruszenia, zasad funkcjonowania spółki, swoich praw i obowiązków, zasad wykonywania powierzonych funkcji, procesów organizacyjnych czy zasad zarządzania zasobami ludzkimi;
• każdy członek zarządu obowiązany jest kontrolować sytuację w spółce przynajmniej  z taką uwagą, jaka pozwala na zorientowanie się, że jest ona niewypłacalna i że należy wystąpić z wnioskiem o ogłoszenie upadłości lub że jest zagrożona niewypłacalnością i należy rozważyć restrukturyzację.

Należyta staranność i uzasadnione ryzyko gospodarcze

Przy podejmowaniu decyzji dotyczących prowadzenia spraw spółki członek zarządu powinien się kierować wyłącznie jej interesem, a zawinione działania dokonane z przekroczeniem granic ryzyka gospodarczego są sprzeczne z interesem spółki i skutkują odpowiedzialnością odszkodowawczą członka zarządu wobec spółki. Nowelizacja KSH łagodzi dotychczas obowiązujące przepisy wprost wskazując, że jeżeli członek zarządu działa w ramach uzasadnionego ryzyka gospodarczego to odpowiedzialności takiej nie ponosi.  Przenosi ona na grunt polski znaną z prawa anglosaskiego regułę business judgment rule, przewidując zwolnienie tych osób z odpowiedzialności wobec spółki za daną czynność, która wywołała czy mogłaby wywołać szkodę, jeżeli ww. osoby działały w sposób lojalny wobec spółki, w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie analiz i opinii które mogły stanowić podstawę danej decyzji.

Business judgement rule KSH w Polsce

Zwrot business judgement rule KSH można przetłumaczyć na język polski jako reguła biznesowej oceny sytuacji. Istotą tej reguły jest przyjęcie, że zarząd ma swobodę w prowadzeniu spraw spółki w granicach ryzyka gospodarczego, które daje się racjonalnie uzasadnić, w tym na podstawie analiz czy opinii. Przyjęcie tej koncepcji należy oceniać pozytywnie, nie sposób bowiem zaprzeczyć, że ryzyko jest nieodłącznie powiązane z prowadzeniem działalności gospodarczej i często nie sposób przewidzieć wszelkie następstwa działań i zaniechań zarządu, można jednak, opierając się na obiektywnych kryteriach, odtworzyć proces decyzyjny zarządu i zbadać, czy był on oparty na racjonalnych przesłankach, czy też nie – czy mieścił się w granicach ryzyka gospodarczego, czy był po prostu samowolką lub kompletnym brakiem wyobraźni zarządcy. W ten sposób zachowana jest równowaga pomiędzy ochroną wspólników i spółki przed nadużyciami członków zarządu, a uzasadnioną ochroną samych członków zarządu przed skutkami podejmowanych przez nich w interesie spółki decyzji gospodarczych.

Business judgement rule KSH – kryteria zastosowania

W systemach anglosaskich reguła biznesowej oceny sytuacji nazywana bywa także domniemaniem biznesowej oceny sytuacji, a członkowie zarządu chronieni są także w procesach sądowych poprzez przyjęcie, że to powód w sprawie ma udowodnić, że naruszyli oni regułę business judgement rule. Nowelizacja KSH nie jest aż tak łagodna dla członków zarządu i choć stosowanie tych przepisów to dopiero melodia przyszłości to wydaje się, że odmiennie niż w krajach anglosaskich, to członka zarządu obciążać będzie ciężar udowodnienia, że działał w ramach uzasadnionego ryzyka gospodarczego. Na gruncie prawa anglosaskiego można jednak przyjąć katalog czynności, które z pewnością stanowią przekroczenie uzasadnionego ryzyka gospodarczego. W szczególności na regułę biznesowej oceny sytuacji nie będzie mógł powołać się członek zarządu, który:

• dopuścił się oszustwa lub innego czynu karalnego wobec spółki,
• działał w złej wierze lub z motywem korupcyjnym,
• działał w warunkach konfliktu interesów,
• zignorował wzięcie pod rozwagę wszelkich racjonalnie dostępnych faktów przy podejmowaniu decyzji gospodarczej.

Kiedy członek zarządu będzie mógł powołać się na działanie w ramach uzasadnionego ryzyka gospodarczego?

Niezależnie od efektu swoich działań i potencjalnej szkody, członek zarządu ma prawo do błędu, a należyta staranność zostanie zachowana, jeżeli spełnione zostały następujące przesłanki prawidłowości decyzji biznesowej:

• brak konfliktu interesów między członkiem zarządu a interesem spółki – rozumiany szeroko, także jako brak konfliktu interesów osób powiązanych z członkiem zarządu, a spółką,
• przed podjęciem decyzji członek zarządu posiadł informacje rozsądnie wystarczające w warunkach prowadzenia biznesu dla podjęcia danej decyzji biznesowej oraz przeanalizował skutki podjęcia decyzji przeciwnej – przy czym należy brać tutaj pod uwagę także konieczność podjęcia decyzji w określonym czasie, istniejące trudności w dostępności do wiedzy eksperckiej, wysokie koszty jej pozyskania, presję rynku itp. – innymi słowy – decyzja zarządu nie musi być zawsze w 100% racjonalna i wyważona, ale uwzględniając okoliczności jej podjęcia wystarczy wykazanie, że była ona oparta na podstawach mających cechy rzetelności, gdzie można było racjonalnie przypuszczać, że jest słuszna, choć nie dających 100% pewności,
• decyzja nie narusza prawnie chronionych interesów spółki oraz jej wspólników.